Redaksjonsmedlem William Sem Fure har intervjua Andreas Østhagen, seniorforskar ved FNI (Fridtjof Nansen Institute). Forskarane ved FNI arbeider med internasjonal politikk i Nansens ånd, og har ei spesiell interesse for Nordområdene. Samtalen dreier seg om verknaden av sanksjonane som Noreg har sett inn mot Russland i Barentshavet. Desse inkluderer mellom anna innreiseforbod for handelsfolk, arbeidstakarar og investorar. Enno har russiske fiskefartøy fri tilgang til sjøs, men dei kan ikkje anløpe andre hamner enn Tromsø, Båtsfjord og Kirkenes. Samarbeidet i den norsk-russiske fiskerikommisjonen er også halde oppe, noko som inneber at kvotereglar og fiske i nord kan gå føre seg relativt upåverka av krigen i Ukraina. Kan denne balansegongen vare ved, og kva må i så fall til?
WSF: Noreg og Russland har historisk sett eit unikt bilateralt samarbeid i Nordområdene. Men viss ein følgjer med på nyheitene, kan det verke som det knakar ein smule i samanføyingane som følgje av krigen i Ukraina. Noreg har jo til liks med forbundsfellane våre innført ei rekkje økonomiske sanksjonar mot Russland, som mellom anna avgrensar tilgangen til norske hamner. Har de merka nokon negativ påverknad på samarbeidet til no?
AØ: Nei, så langt har vi ikkje det. Det har vorte haldne årlege møte i den norsk-russisk fiskerikommisjonen som vanleg. Kommisjonen møttest både i 2021 og 2022, og klarte då å einast om årskvoter for dei seks felles fiskebestandane i nord. Per dags dato er det altså ikkje eit stort problem. Mi frykt er meir kva som kan komma til å skje vidare viss ein dreg strikken for langt og innfører ytterlegare sakskjoner – til dømes ved å nekte russiske fartøy tilgang til norsk farvatn, som nokre politikarar har hinta om. Men det må seiast at politikarane har vore pragmatiske til no; ein har vore oppteken av løysingar som ikkje bryt samarbeidet. Dette er fornuftig sett frå ståstaden min, med hovudfokus på tryggingspolitisk.
Ein ting er berekraft av stammane. Viss ein ikkje blir samde om det – felles kvotar, utveksling av data osb. – viss ein trekkjer det så langt, vil det kanskje få konsekvensar for kor berekraftig stammen er. Men eg er mest oppteken av tryggingspolitiske problem, og eg ønskjer ikkje ein situasjon der ein til dømes viser bort russiske fartøy frå Svalbard. Då risikerer ein at dei i staden vil vise til retten til å utøve fiske, og då vil russiske fartøy kunne påkalle bistand frå kystvakta og nordflåten. Det ein kan ende opp med er ein eskalerande standoff, som er lite ønskjeleg av fleire grunnar. Det kan til dømes brukast politisk på heimebane av russiske styresmakter for å visa at Noreg og Vesten tek seg til rette.
Det handlar ikkje berre om russiske selskap som tener pengar, heller ikkje om risikoen med at fartøy legg til i norske hamner og driv overvaking og spionasje. Det handlar også om eit overordna tryggingspolitisk spørsmål. Så langt har politikarane som sagt vore pragmatiske, og klart å finne ein balansegang. Til så lenge har ein ikkje akseptert å stengje ute alle fartøy, sjølv om til dømes Storbritannia pressar på for at vi skal stengja farvatnet slik som dei har gjort. Forskingsfartøy har heller ikkje vorte utestengde, og det trur eg er ein god ting.
WSF: Per dags dato er det framleis tre norske hamner som er opne for russiske sjøfolk. Kva tenkjer du om dette? Er det eit funksjonelt kompromiss, eller er det for strengt?
AØ: Eg meiner det er eit godt kompromiss. Nøyaktig kva som er grunngivinga for akkurat desse tre, veit eg ikkje, men det finst sikkert logiske årsaker. Så i utgangspunktet verkar dette fornuftig. Det er openbert at styresmaktene må ha kontroll over russiske fartøy i norske farvatn og hamnar. Føresetnaden er at ein har og utøver kontroll. Tolletaten, mattilsynet, PST, politiet; alle dei relevante etatane må ha oversikt over all rørsle til og frå, og det må handhevast. Om styresmaktene faktisk har denne kontrollen er eit anna spørsmål. Det finst dei, til dømes Thomas Nilsen i Barents Oberver, som meiner at dei ikkje har det, og at russiske fartøy bruker hamnene våre til å kjøpa inn varer som endar opp ved fronten i Ukraina. Men reint teoretisk sett meiner eg at vi framleis må ha ei pragmatisk haldning til gjensidig samarbeid, mest fordi Svalbard er tryggingspolitis sprengstoff. Måten ein må gjere det på er strengt ettersyn og kontroll.
WSF: Russiske sjøfolk som har arbeidd på norske fartøy er no pålagde innreiseforbod, og kan altså ikkje lenger arbeida der dei har pleidd. Korleis påverkar dette samarbeidet på lengre sikt?
AØ: Dette gjeld ikkje berre fiskarar, men også til dømes forskarar, handelsmenn og investorar. Vi har alle mista høvet til å ha mellommenneskeleg kontakt med russiske individ. Det er klart at dette er ei utfordring med tanke på jobben ein gjer. Personleg er det eit tap fordi ein mistar kontakt. Det kan også tenkjast å bli eit tryggingspolitisk problem på lang sikt, sidan det bidreg til å byggja opp under eit fiendebilete. Samtidig må vi vera klare på at dette er konsekvensen av russiske handlingar. Skal vi agere på handlingane lenger sør – dei tallause brota på folkeretten – må vi også trekkje ei grense i nord. Å nekte borgarar og selskap innreise er uunngåeleg, sjølv om eg personleg skulle ønske det ikkje var sånn. Det er eit signal til staten Russland om at ein ønskjer å stengja dei ute frå så mange internasjonale samanhengar som mogleg. Samtidig skal det vera eit signal til befolkingen om at det er deira «valde» leiar som gjer noko som ikkje er bra. Trur ein at dette endrar haldningane? Skaper det den intenderte spliden internt i Russland? ... det er vanskeleg å seie, men der finst eindel forsking som viser det motsett. Det kan vere at ein heller skaper internt samhald – oss mot dei. Ein annan dimensjon som gjer dette vanskeleg, er naturlegvis at norske styresmakter ikkje kan bestemma linja si i eit vakuum. Vi kan ikkje leggja oss på ein heilt anna linje enn forbundsfellane våre i USA og EU, sidan me då utset oss sjølv for eit altfor sterkt press. Vi er tett knytt til eit internasjonalt nettverk.
WSF: Finst det ei betre løysing enn dei noverande sanksjonane?
AØ: Eg har ikkje noko godt svar på det. Per no bruker vi heile spekteret. Tidlegare har ein trudd at diplomati skulle fungere. Samarbeidet med Russland skulle føre dei inn i den vestlege sfæren. Sjølv etter Georgia og Krym tenkte vi i ei viss grad det – men det viser seg at regimet opererer etter ein heilt annan logikk enn det vestlege liberale demokrati gjer. Det som betyr noko er makt og tryggingspolitiske prioriteringar, og viss det er det einaste språket dei forstår, så må ein halda fram med det. Kanskje me til og med er nøydde til å oppskalere, til å gje Ukraina alt det dei ber om, slik at dei blir i stand til å slå fullstendig tilbake. Vi må også vise at NATO er til stades i Nordområdene. Eg er ikkje nokon tilhengjar av den tilnærminga, men det verkar som det russiske regimet ikkje responderer på noko anna. Dei skuldar på utvida NATO-medlemskapar, men det gir lite meining. Det er Russland som simulerer angrep i Barentshavet, som flyg med fly som kan eller ikkje kan ha atomvåpen ombord. Noreg simulerer ikkje angrep, vi har ikkje atombombefly i russisk sone. Så det har vore ein heilt annan aggressivitet sidan 2005-2006. Russarane speler eit heilt anna stormaktsspel enn det vi gjer. Då ser det fint ut å skulda på NATO, men i realiteten går denne aggresjonen lenger tilbake. Det betyr likevel ikkje at ein ikkje skal ha dialog mellom partane. Det skal finnast ein hotline, ein skal ha avtalar for å regulera militær aktivitet, og ein skal ha dialog over grensa – sjølv om ein må sjå at styresmaktene i Russland ikkje verkar som dei responderer på anna enn makt.
WSF: Nokre sjøfolk har ytra bekymringar over det store talet russiske og kinesiske sjøfolk på norskeigde båtar i norsk farvatn. Er du samd i at dette er ei tryggingsutfordring? I fiskeflåten må ein t.d. ha 50% nordmenn på alle båtar; kvifor er det ikkje slik i andre delar av sjøfarten?
AØ: På norskeigde fartøy, så er det selskapa som har ansvar for tryggleiken. Eg forstår kravet om 50%, men du kan jo framleis ha folk som ikkje har hensikter som er i tråd med norske interesser, sjølv om det berre er ein eller to per båt. Slik eg ser det, er det heller snakk om ein type kontroll som må utøvast av reiarlaga. Det er det same prinsippet som med hamnene; ein må føresetja nøye kontroll og oppfølging.
WSF: Ein kan av og til få inntrykk av at Barentshavet ligg litt utanfor det politikarane våre tek omsyn til i det daglege. Er det eit problem at avgjerdene fattast så langt frå områda det gjeld?
AØ: Det er ikkje nødvendigvis den geografiske avstanden. Eg tenkjer at mangel på kunnskap er problemet. Det kan løysast utan at ein kjem geografisk nærare. Eg veit ikkje om folk i Bodø har så mykje meir kunnskap om dette enn folk i Oslo – det trur eg eigentleg ikkje. Men eg er samd i premissen. Oslobobla har ikkje interesse og kunnskap nok for Nordområdene. Det er manglande kunnskap, som i sin tur kjem av manglande interesse. Korleis lause det? Du må bringe inn meir kunnskap. Du må ha meir kurs, meir mediedekning. Kanskje må du starte så grunnleggjande som at UiT, UiB og UiO i aukande grad held kurs som fokuserer på dei komplekse relasjonane, på tryggingspolitikken. Sat litt på spissen: Det er framleis ein tendens til heller å studere Midtausten og Latin-Amerika enn å studere det som ligg nært. Kanskje fordi det som er nært, ikkje er så sexy. Men desse problema blir ikkje mindre i framtida. Dette intervjuet fokuserer jo mest på Russland, men Kina er jo også ein stor faktor her. Også den indiske interessa for området er høginteressant og treng å studerast.
WSF: Er det tenkjeleg med ei eskalering i farvatnet rundt Svalbard? Det har tidlegare vore konflikt mellom norsk kystvakt og russiske skip som ikkje anerkjenner dei. Kan sanksjonane føre til at samarbeidet her blir endå vanskelegare?
AØ: Ja, eg trur det. Eg trur faren for at slike situasjonar oppstår er større no, og det potensielle konfliktnivået – rekkjevidda – er også større. Samtidig er kystvakta ekstremt klar over dette. Dei jobbar med suverenitetshevding, med mekanismar for å unngå eskalering, og med kanalar for kommunikasjon med russisk kystvakt. Førebels klarer vi denne balansen ganske godt. I 2021 underteikna til dømes begge partane Incidents at Sea-avtalen, som regulerer tryggleiken til sjøs. Så ein er ekstremt klar over dei potensielle problema. Sånn sett kan du rekne det som eit argument for at ein per dags dato faktisk klarer å unngå ei eskalering rundt Svalbard. Men viss ein kuttar kontakt med russiske fiskarar, viss ein reduserer talet på båtar og anløp i Noreg, så får ein fort ei haldning med oss mot dei. Det kan medføre at russiske fiskarar oppfattar det som at dei blir feilbehandla av norsk kystvakt. Viss dei føler at rettane deira ikkje blir varetekne, kan dei byrje å skape problem. Jo betre forhold ein har generelt, jo lettare er det å handtere småskalakonfliktar. Så når slike forhold blir forverra, vil det bli vanskelegare å handtere konfliktsituasjonar, og det vil bli fleire av dei.
WSF: Er desse utfordringane ein støyt me er nøydd til å ta i solidaritet med Ukraina og forbundsfellane våre? Eller finst der eit rom også i framtida for ein norsk «Sonderweg»?
AØ: Det forholdet har allereie endra seg dramatisk – det er verkeleg markant endra. Spørsmålet er heller om det går an å kome tilbake til det gamle, eller å forbetre forholdet. Eg håpar det. Eg trur me har føresetnader til det både økonomisk og politisk. Samtidig er måten det russiske regimet agerer på såpass aggressivt, at akkurat no ser det litt mørkt ut. Men i framtida kan vi kanskje kome tilbake til bilaterale samarbeidsformer. Det er dessverre ikkje oss det står på.
WSF: Inntrykket mitt etter andre intervju med norske fiskarar er, at dei har veldig lite problem med russarane. Det gjeld ikkje berre dei russarane som jobbar på norske båtar, men også russiske fiskeristyresmakter og fartøy. Arbeidet på sjøen går sin vande gang; dei fiskar som dei alltid har gjort, og det er like mange norske båtar i russisk sone no som før. Vil du seie at dette gir grunn til optimisme?
AØ: Ja, det trur eg. Eg trur at internasjonal politikk er såpass komplekst at denne typen personlege og profesjonelle relasjonar også kan ha ein effekt. Eg trur absolutt det er ein samanheng – men om denne er sterk nok til å køyre over overordna tryggingspolitisk, det er kanskje meir tvilsamt. Eg trur heller at det kan vere med å byggje opp igjen på eit seinare tidspunkt når me skal prøve å normalisera forholda igjen.