Tradisjon og utopi: Kunsten treng begge delar

Tekst: Sofie Marhaug

Utgåve: Røyst #14 - alternativ økonomi

I ein kapitalistisk marknadsøkonomi må òg kunstnarar ty til arbeidarrørsla sine metodar dersom kunsten skal bli allemannseige. Venstresida kan heller ikkje overlate kulturpolitikken til pengemakta. I Noreg har vi tradisjon for å demokratisere kunsten slik at han ikkje berre er prisgitt dei med tjukke lommebøker. Kunsten må forsvare denne arven og samstundes sjå framover. Tradisjon og utopi står ikkje i motsetnad til kvarandre om målet er å skape kunst som motsett seg kapitalkreftene.

Foto: Mr TT/Unsplash

Kunsten treng ikkje berre å vere til for dei som har råd til han eller dei som har høg nok utdanning til å forstå (eller late som at dei forstår) kryptiske kuratorskildringar. Venstresida må gjere alvor av dei utopiske orda til kommunisten og forfattaren Nordahl Grieg om at «solskinn og brød og ånd eies av alle». Åndsverket er kunsten, og det tilhøyrar alle. Lettare sagt enn gjort, tenker du kanskje?

Det er likevel ikkje så vanskeleg når det allereie finst fagorganisasjonar, og lovar som har sprunge ut av desse organisasjonane, i Noreg. Vi har noko å bygge vidare på. Dette gir oss verktøy til å organisere både produksjonen og distribusjonen av kunst på ein måte som kjem fleire til gode.

Eg er nemleg lei av kunstpolitikk som blir ført på premissane til høgresida.

Kunst for kven si skuld?

I min eigen heimstad, Bergen, kryr det av kunstinteresserte høgrefolk. Ein gong deltok eg i ein open samtale om kunst og samfunn, arrangert av kunstnargruppa Alt går bra. I samtalen deltok òg nokon av desse. Ein av dei mest drivne høgrepolitikarane overraska med å fortelje om korleis kunsten kan vere ein fristad frå politikken. I ei verd der pengar rår og alt skal ha ein nytteverdi, eksisterer likevel kunsten for si eiga skuld – l’art pour l’art.

Dei fleste som sjølv har hatt med kunst og kultur å gjere – eller til og med har prøvd å ha det som levebrød – veit at så enkelt er det ikkje. Kunstnarane er prisgitte både staten og kapitalen anten i form av økonomisk stønad eller marknadsstyrte salsinntekter.

Likevel er det noko i denne livsfjerne utsegna om kunsten for si eiga skuld. Dei aller fleste som arbeider med kunst tener seg ikkje særleg rike. Dei er ikkje drive av profitten, sjølv om kunst – på sitt verste – fungerer som børs for dei aller rikaste og mektigaste i verda. Vi kunne driste oss til å seie at produksjonssida ikkje er marknadsstyrt, sjølv om etterspurnaden er det. Ein viss grad av idealisme er i alle fall naudsynt for å velje kunst som livsveg, om ikkje du har gifta deg til rikdom eller arva masse pengar. Då spelar det ikkje noko rolle kva du gjer. Heller ikkje idealismen slepp fullstendig unna klassedelinga.

Dette fører oss til kunsten på sitt verste: På kunstauksjonar blir kunstverk selt for fleirfaldige millionar – til og med milliardar – kroner. Ei verdsleiande nettside for kjøp og sal av kunst, Artsy.net, kan fortelje oss at det dyraste kunstverket som blei selt på auksjon i fjor gjekk for over ein milliard norske kroner. Det var maleriet til Claude Monet (1840–1926), Meules frå 1890, og blei auksjonert bort i Sotheby’s New York som er eit av dei mektigaste auksjonshusa i verda. Tida kan sjølvsagt ha verka på salsprisen, men lista over dei mest profitable kunstverka i 2019 viser at òg nyare kunst går for mange millionar norske kroner.

Meules er eit av dei mange maleria Monet laga av høystakkar. Eg har vore så heldig at eg har fått sjå nokre av dei på veggen i d’Orsay-museet ein gong eg var i Paris. Dei er vakre og Monet må ha vore nærmast besett av korleis sola leika med fargane i det tørre graset. Eg kan ikkje tru at det var pengane åleine som dreiv Monet då han måla bilete etter bilete av høystakkar, men kva veit eg?

Pengane rår ikkje berre i New York. For nokre veker sida var eg på møte med ein utbyggar. Då fekk eg ikkje berre lære meir om planane deira, eg fekk òg sjå den flotte kunsten dei pynta lokala sine med. På styrerommet hang eit svært maleri signert Odd Nerdrum. Ein av dei som jobba der kunne fortelje meg at kunstverket pleidde å høyre til David Bowie. Det var viktig for dei «å få maleriet heim» då songaren døydde for nokre år sidan. Dermed var det rett på auksjon for å sikre seg denne skatten.

Var styrerommet heimen til bilete? Det kan godt tenkast at Nerdrum er nøgd med plasseringa, men det er vel strengt tatt storleiken på lommeboka som avgjer kva som er heimen til maleriet.

Pengar er stoffet verda er laga av

Sjølv den kunsten som er tatt ut av styrerommet kan bli opplevd som utilgjengeleg. Kvifor kunne eg i det heile sjå på høystakkmaleria til Monet? Kva gjorde eg på d’Orsay-museet liksom?

Det var ikkje tilfeldig. Eg har vakse opp med ei mor som er kunstnar. Ho har lært meg om kunsthistorie og råda meg til å vitje d’Orsay-museet; ikkje bruk tid på å stå i den lange køen til Louvre-museet! Utdanninga mi var dessutan årsaka til at eg drog til Paris; eg var på eit seminar saman med andre stipendiatar frå Norden.

Denne våren las eg romanen Normal People av Sally Rooney, som òg har blitt filmatisert og vist på NRK. Det er mykje ein kan seie om romanen, men på sitt beste skildrar Rooney korleis klasseforskjellar verkar inn på liva til romanpersonane. Det hender at klasse er heilt avgjerande for vala dei tar, til trass for at det ikkje er tale om ei eller anna Dickens-forteljing frå 1800-talet. Det handlar om Europa i dag.

Den eine hovudpersonen, Connell, har vakse opp med ei åleinemor. Ho har tatt seg ein ekstra jobb som vaskehjelp hos mora til det som seinare blir kjærasten til Connell. Handlinga er nemleg lagt til Irland etter finanskrisa. Der kunne ikkje folk velje og vrake karriereveg frå øvste hylle. Det er det som regel svært få som kan nokon stad.

Men Connell er flink på skulen og seinare på universitetet, der han får eit stipend. Med desse pengane kan han reise til kontinentet:

Suddenly he can spend an afternoon in Vienna looking at Vermeer’s The Art of Painting, and it’s hot outside, and if he wants he can buy himself a cheap cold glass of beer afterwards. It’s something he assumed was just a painted backdrop all his life has revealed itself to be real: foreign cities are real, and famous artworks, and underground railway systems, and remnants of the Berlin Wall. That’s money, the substance that makes the world real. There’s something so corrupt and sexy about it.[1]

Rooney snur det kjente Shakespeare-sitatet «we are such stuff / as dreams are made on» frå The Tempest på hovudet: Det er ikkje draumane og fantasien som gjer verda levande. Det er berre pengar som gjer det mogleg for Connell å oppleve den kunsten han berre har kunna drøyme om tidlegare.

Kunstnarstyre mot marknadsstyre

Ei pengestyrt verd er ei dyster verd all den tida rikdommen er så ulikt fordelt som han er. Då er det lett å miste trua på at det kunne vore annleis.

Heldigvis er ikkje dette heile biletet. Eg arva kanskje kunnskap om kunst frå mor mi, men ho tok høgare utdanning sjølv om foreldra hennar ikkje gjorde det. Slik fekk ho ikkje berre ta del i noko nytt; ho var òg med på å gjere kunsten breiare. Familien hennar var jo ikkje fåkunna. Dei hadde tvert imot kunstnariske evner som dei levde med, berre ikkje av. Likevel treng vi at det blir lagt til rette for at òg desse evnene får utfalde seg og bli ein del av kunsten som institusjon. Det skjer ikkje av seg sjølv, men kunstinstitusjonane treng det: At folk med arbeidarklassebakgrunn kjem til kunstfeltet gjer nemleg feltet betre enn det var. Dei tar med nye erfaringar og ny kunnskap. Kunsten blir rikare i både konkret og åndeleg forstand.

Utdanninga til mor mi – og seinare mi eiga – har vore mogleg fordi arbeidarrørsla har påverka politikken i Noreg. Det er ikkje fordi staten i seg sjølv er god og snill, men fordi fagrørsla og partia på venstresida har kjempa for at lik rett til utdanning med ei til tider raus lånekasse som rådande prinsipp.

Utdanninga til mor mi – og seinare mi eiga – har vore mogleg fordi arbeidarrørsla har påverka politikken i Noreg. Det er ikkje fordi staten i seg sjølv er god og snill, men fordi fagrørsla og partia på venstresida har kjempa for at lik rett til utdanning med ei til tider raus lånekasse som rådande prinsipp.

Dette er berre eitt av fleire eksempel på korleis arv og pengar har blitt utfordra.

Eit anna, kanskje mindre openbert eit, er Kulturrådet. Det forvaltar stønad til mange ulike kunstformer, og blei tilsynelatande skipa på slump i åra 1964–1965. I festskriftet på Kulturrådets 25-årsdag skriv ekspedisjonssjef i Kultur- og vitskapsdepartementet, Johns. Aanderaa, at «[s]kipinga av norsk kulturfond var nærmast eit improvisert tiltak».[2] Kulturrådet kom på beina året etter for å disponere midlane. I Mie Simonsen Bergs Historien om en budsjettpost blir skipinga kalla eit «dristig og omstridt initiativ».[3]

Går vi til budsjettinnstillinga frå 1964, finn vi prov på at frykta for marknaden like fullt var noko av bakgrunnen for at Kulturrådet blei oppretta: «Utviklingen henimot større fellesskap i verden gjør at kulturpåvirkningen utenfra blir så meget sterkere enn tidligere. Særlig de små sprogsamfunn er i fare ved at oversvømt med billig utenlandsk kulturstoff.»[4]

Dette kan høyrast konservativt ut, ikkje minst grunna den gamaldagse målforma, men det dreidde seg i røynda om å demme opp mot marknadskreftene som utfordra levebrødet til norske kunstnarar og kulturarbeidarar.

I festskriftet Råd for uråd skildrar musikar og tidlegare formann i Arbeidarpartiet sitt kulturutval, Kjell Bækkelund, dei såkalla pioneråra til Kulturrådet. Han fortel om misnøgde kunstnarar som er ivrige etter å gjere noko med norsk kulturpolitikk.[5] Så heilt ovanfrå-og-ned var rådet neppe.

Både frykta for kapitalkreftene og dei faktiske behova til kunstnarane var med på å drive fram ei ny, statleg stønadsordning

Både frykta for kapitalkreftene og dei faktiske behova til kunstnarane var med på å drive fram ei ny, statleg stønadsordning. Ei innvending kan riktignok vere at denne ordninga ikkje fungerer som ho skal, men kulturfondet og -rådet var meint til å skulle utjamne rå marknadsmekanismar. Det er då noko.

Eit tredje eksempel, som for tida er sterkt truga, er kulturskulen. Kulturskulen er som kjent eit tilbod for alle ungar, uavhengig av inntekt og bakgrunn, som gjer det mogleg å uttrykke seg kunstnarisk – anten det skulle vere eit musikkinstrument, biletkunst, teater eller anna – på fritida. I Noreg har kulturskulen vakse fram nedanfrå på 80- og 90-talet. Skular har blitt oppretta i ei rekke kommunar heilt til Stortinget endeleg tok dei inn i Opplæringslova, paragraf 13-6, som seier at alle kommunar skal ha musikk/kulturskuleopplæring.

Dette er viktig for å sikre at ikkje berre dei som er rike får gode føreseiingar for å skape kunst og kultur. Til sist er det dessutan heile samfunnet som vil tape på at overklassen er dei einaste som får råd til kulturopplæring. Det kulturelle mangfaldet vil nemlig bli mindre. Men mest av alt tapar altså dei som har minst frå før, dei som ikkje har råd til å betale for private tilbod.

No er denne retten truga frå fleire hald.

For to år sidan blei eg kontakta av LO-forbundet Creo (tidlegare Musikaranes fellesorganisasjon). Dei åtvara mot ein rapport frå Nærings- og fiskeridepartementet om «like konkurransevilkår mellom offentlig og privat sektor». Der blir kulturskulen nemnt som eksempel på ei mogleg «konkurranseflate» og derfor eit område som ein bør gjere noko med.[6]

I Bergen er «konkurranseflata» allereie utvida. Tilstanden til den kommunale kulturskulen er dessverre langt frå rosenraud. Her er ventelistene lange, og ein ordinær elevplass kostar over 4000 kroner årleg. Fattige familiar kan rett nok søke om friplass, men dette er ingen garanti for at barnet deira er sikra ein plass.

Vi har dessutan fått ein situasjon der rike foreldre kan kjøpe seg forbi den kommunale køen. Det same selskapet som har oppretta private vidaregåande skular i Hordaland, Metis Education AS, starta i 2016 opp ein privat kulturskule i Bergen med dyrare satsar enn den kommunale kulturskulen.

Vi kan styrke både vanleg utdanning og kulturopplæring for alle, slik at arv ikkje skal avgjere kven som får lage kunst. Og vi kan bruke utjamningsmekanismar til å gi eit mangfald av kunstnarar ei løn å leve av.

Poenget med desse eksempla er ikkje å seie at kommunen og staten er ein garanti for gode arbeidsvilkår for kunstnarar eller rettvis fordeling av kulturopplevingar. Det er snarare å understreke at det finst nokre viktige ordningar som trass alt kan brukast til å utfordre marknadskreftene: Vi kan styrke både vanleg utdanning og kulturopplæring for alle, slik at arv ikkje skal avgjere kven som får lage kunst. Og vi kan bruke utjamningsmekanismar til å gi eit mangfald av kunstnarar ei løn å leve av. Viss ikkje er det berre dei med mest pengar på auksjon som får avgjere kva kunst, og dermed og kva kunstnarar, som har livets rett.

Så finst det ei rekke andre eksempel på korleis kunstnarar sjølv – heilt uavhengig av kommunar og staten – skapar kunst av og for folk. Eg kunne skrive ein heilt eigen artikkel om slike rørsler, men nøyer meg denne gongen med å peike på éin ting som eg synest er påfallande: Veldig mykje samtidskunst freistar å ikkje avgrense seg til eit lukka gallerirom. Noko er spontant og situasjonsavhengig, noko er langsamt og spreidd. Slik prøver mange kunstnarar å unngå bli til samleobjekt for dei rikaste menneska i verda.

La meg nøye meg med to eksempel.

Med modernismen får vi òg avantgardekunst, der noko av poenget nettopp er å bryte med tradisjonen – å gjere opprør mot det som har vore. Då er det ikkje så rart om kunsten blir politisk anten det dreier seg om anarkismen til dadaistane eller kommunismen til surrealistane. Eit nyare eksempel eg vil trekke fram, som dreg veksel på avantgardismen, er situasjonistane. Dei organiserte seg frå 1950-talet og framover på same måten som marxistane i ei første og andre Internasjonale samanslutning, med eit radikalt program og ymse fraksjonar. Dei hadde likevel det til felles at dei motsett seg ideen om kunsten som vare. For situasjonistane var det derfor viktig å framheve autonomien til kunsten. Å ta kunsten ut av marknadsøkonomien kunne vere eit mål i seg sjølv.

Det andre eksempelet peikar òg på ein form for anti-institusjonalisme. Ein av dei viktigaste performancekunstnarane på 1900-talet var tyskaren Joseph Beuys. Han blei ein del av fluxusrørsla, men han var òg tilknytt dei meir tradisjonelle institusjonane. Då han underviste på kunstakademiet i Düsseldorf, ville han ta imot alle studentar. Det skulle ikkje vere noko opptak til utdanninga. Tanken var både radikal og egalitær, og Beuys kom sjølvsagt på kanten med heile akademiet grunna praksisen sin. Likevel er det vanskeleg å ikkje sjå han i samanheng med det kunstnariske prosjektet til Beuys. I eit kunstverk frå 1964 kalla Lebenslauf/Werklauf laga han ein delvis fiktiv CV. Beuys utfordra nemleg dei institusjonelle grensene.

Det finst innvendingar mot dei kunstnariske prosjekta eg har nemnt. Dei var ikkje berre progressive; sjølv om Beuys skulle vere aldri så fellesskapsorientert, bygga han for eksempel ein enorm kult kring eigen person.

Personleg er eg ikkje mot institusjonar i seg sjølv. Det kan ved første augekast sjå ut som at nokre av rørslene tidleg innanfor kunsten på 1900-talet var det, men vi kunne like gjerne seie at dei prøver å skape sine eigne institusjonar. Dei verkar rebelske fordi dei ikkje følger marknadslogikken, men til og med dei avantgardiske kunstretningane har vore opptatte av ei form for fellesskap. Forskjellen er berre at dei skapar nye former for fellesskap. I dag kan fortidas fellesskap verke inngrodde, men ein gang var dei nye og langt på veg egalitære.

Dei er i riket sitt og sår si jord

Temaet for denne Røyst-utgåva er alternativ økonomi, og denne teksten har prøvd å peike på nokon måtar å organisere kunstproduksjon og -distribusjon på – som statlege stønadsordningar og offentleg kulturskule, som på sine vis går utanom marknadsøkonomien.

Førestillinga om at kunsten i seg sjølv har ein annan logikk enn kapitalismen, som høgremannen eg refererte til i innleiinga snakka om, vil eg likevel åtvare mot. Dersom vi romantiserer kunsten og kulturen for mykje, endar vi opp med lausarbeidarar og – det som verre er – kunst for dei som allereie har råd til det. Kunsten har sjølvsagt sin eigen verdi som gjer det mogleg å snakke om kunst for kunsten si eiga skuld. Men vi må hugse at arv og pengar er heilt avgjerande for kva som er verdifullt sjølv i kunstverda.

Dersom vi romantiserer kunsten og kulturen for mykje, endar vi opp med lausarbeidarar og – det som verre er – kunst for dei som allereie har råd til det

Likevel er kunsten òg drive fram av menneskeleg lyst – om ikkje heilt, så i alle fall delvis uavhengig av marknadsøkonomien. Dessutan kan ein i kunsten fantasere om ei annleis verd og om andre måtar å organisere samfunnet på. Det trur eg er viktig. Eg har aldri vore nokon tilhengar av å slå ned på utopiske tenkemåtar. For eg trur ikkje desse står i motsetnad til dei heilt konkrete, sosiale måtane ein har klart å organisere kunst og kultur på før. Om vi byggar vidare på desse organisasjonsformene, som attpåtil er truga, kjem vi ein lang veg. Vi treng nemleg både draumar og erfaringar for å endre verda.

Derfor må for det første kunstnarane organisere seg og interessene sine. For det andre må venstresida spele på lag med fagorganisasjonane til kunstnarane, slik Stortinget i nokon grad gjorde då dei oppretta Kulturrådet i si tid. Vi vil ikkje legge ned rådet, men gjere det endå meir demokratisk og fagleg forankra. Venstresida må dessutan forstå at når det spøker for institusjonar som kulturskulen, så går det i første rekke utover dei som har minst i samfunnet, og i neste rekke utover mangfaldet i kunsten. Ei slik utvikling er fullstendig på kollisjonskurs med kva vi står for. Så sjølv om kulturpolitikk ikkje står høgast på dagsordenen til nokon politiske parti og neppe trekker dei store veljarmassane, er kunsten for viktig til å overlate til marknadskreftene.

Referenser [1] Sally, Rooney. Normal People. London: Faber & Faber, 2018, 160. [2] Aanderaa, Johns. i Bevaring – utvikling – nyskaping. Norsk kulturråd 25 år. Oslo, 1989, 9. [3] Berge, Mie Simonsen. Historien om en budsjettpost. Bergen: Fagbokforlaget, 2005, 17. [4] Budsjettinnstilling, S. nr. 234, 1964. [5] Bækkelund, Kjell i Råd for uråd. Oslo: Grøndahl og Dreyer Forlag A.S., 1994, 9. [6] Like konkurransevilkår for offentlige og private aktører. Oslo, 2018, 30.